Μεσολόγγι

Πόλη (υψόμ. 3 μ., 12.225 κάτ.) της δυτικής Στερεάς Ελλάδος, πρωτεύουσα του νομού Αιτωλοακαρνανίας και έδρα του ομώνυμου δήμου. Η πόλη, χτισμένη σε έναν προσχωσιγενή βραχίονα που σχηματίζεται ανάμεσα στη λιμνοθάλασσά του και στη λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας, βρίσκεται σε απόσταση 249 χλμ. από την Αθήνα. Το Μ., η Ιερά πόλις όπως έχει αποκληθεί, έχει ταυτιστεί περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη με τον αγώνα του 1821. Η πύλη της Εξόδου, ο χωματένιος φράχτης, ο κήπος των Ηρώων με τον τύμβο, όπου έχουν ταφεί οστά αγωνιστών, ανδριάντες και προτομές αγωνιστών και φιλελλήνων, όπως των Μάρκου Μπότσαρη, Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, Ν. Στουρνάρα, Βύρωνα, Δημοτσέλιου, Βλαχόπουλου, Καψάλη, Ραζηκώτσικα, επισκόπου Ρωγών, Μακρή, Θ. Γρίβα και Σπυρομήλιου αποτελούν ορισμένα μόνο από τα τεκμήρια του ρόλου που διαδραμάτισε η πόλη στον αγώνα της ανεξαρτησίας. Η πινακοθήκη του δήμου, η οποία στεγάζεται στο δημαρχείο, φιλοξενεί μόνιμα συλλογή πινάκων Ελλήνων και ξένων ζωγράφων του 19ου και του 20ού αι., λιθογραφίες και διάφορα αντικείμενα σχετικά πάντοτε με το ’21 (φύλλα των Ελληνικών Χρονικών του Μάγερ, αντικείμενα του Βύρωνα, ο οποίος πέθανε στο Μ. κ.ά.). Ακόμη το Μ. αποτελεί τόπο καταγωγής των Κωστή Παλαμά, Σπυρίδωνα Τρικούπη, Χαρίλαου Τρικούπη και Μιλτιάδη Μαλακάση. Ιστορία. Στα τέλη του 16 ου αι., στην τοποθεσία, όπου αργότερα θα δημιουργηθεί το Μ., υπήρχε μια έκταση που αξιοποιείτο ως ιχθυοτροφείο. Από τον συνοικισμό λοιπόν των ψαράδων, που διέμεναν εκεί, σχηματίστηκε στις αρχές ίσως του 17ου αι. ένα μικρό ναυτικό κέντρο, το οποίο μέσα σε λίγες δεκαετίες εξελίχθηκε σε σημαντικό εμπορικό λιμάνι. Στη διάρκεια του επόμενου αιώνα η εξέλιξη του Μ. υπήρξε εντυπωσιακή, αφού τοπικά καράβια διέσχιζαν όχι μόνο το Ιόνιο και τις ελληνικές θάλασσες, αλλά και τα ύδατα της ανατολικής και δυτικής Μεσογείου και του Ατλαντικού, μεταφέροντας εμπορεύματα και αναπτύσσοντας αξιοσημείωτη διαμετακομιστική δραστηριότητα, στο πλαίσιο του οικονομικού ανταγωνισμού μεταξύ Γαλλίας, Αγγλίας και άλλων ευρωπαϊκών ναυτικών κρατών. Το 1726 ιδρύθηκε στο Μ. το υποπροξενείο της Βενετίας, με πρώτο πρόξενο τον Νάξιο Σπυρίδωνα Μπαρότση. Αυτή την περίοδο οι Μεσολογγίτες διέθεταν πάνω από εβδομήντα πλοία, εκ των οποίων τα δύο τρίτα είχαν ναυπηγηθεί σε ντόπια καρνάγια. Το 1746 έκθεση του Γάλλου προξένου της Άρτας αναφέρεται σε πλήρη κυριαρχία των εμπορικών πλοίων του Μ. στις σκάλες του Ιονίου, εξέλιξη που αδυνατούσαν να συναγωνιστούν οι Γάλλοι, οι Ναπολιτάνοι και οι Σουηδοί. Νέα έκθεση του προξένου, το 1761, αναφέρει ότι η εμπορική δραστηριότητα των Μεσολογγιτών είχε σχεδόν αφανίσει από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης τη βενετική ναυτιλιακή δύναμη. Τα ναυτιλιακά και εμπορικά ενδιαφέροντα δεν εμπόδισαν τους κατοίκους του Μ. να συμμετέχουν και σε εξεγέρσεις εναντίον των Τούρκων, θέτοντας ταυτόχρονα σε κίνδυνο τον πλούτο και την ειρηνική ανάπτυξη της πατρίδας τους. Με την έκρηξη της επανάστασης του 1770 συγκροτήθηκε στο Μ. προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση υπό την αρχηγία του λόγιου Παναγιώτη Παλαμά. Οι συνέπειες αυτής της ενέργειας ήταν φοβερές, αφού τον Απρίλιο του ίδιου έτους ο στόλος του Μ. καταστράφηκε, η πόλη πυρπολήθηκε και οι Μεσολογγίτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και να καταφύγουν στα Επτάνησα. Μετά τη λήξη των εχθροπραξιών, οι κάτοικοι επέστρεψαν στο M., ανοικοδόμησαν την πόλη τους και επανίδρυσαν τον στόλο τους, ο οποίος δοκιμάστηκε ακόμη μια φορά στα χρόνια του Αλή πασά. Το 1806 η συνολική δύναμη του στόλου περιλάμβανε 12 τρικάταρτα και 13 μικρότερα πλοία, ενώ το 1813 αυτός ο αριθμός είχε μειωθεί σε μία μόνο πολάκα (εμπορικό ιστιοφόρο πλοίο) και σε 18 πλοία των 20 τόνων. Toν 18o αι. σημειώθηκε στο Μ. αξιοσημείωτη πνευματική κίνηση, στην οποία πρωτοστάτησε ο Παναγιώτης Παλαμάς (1722-1802), ο γιος του Γρηγόριος και το πλήθος των διδασκάλων και των μαθητών της περίφημης Παλαμαϊκής Σχολής της πόλης. Το 1819 ο Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος πέρασε από την Πάτρα στο Μ., όπου και μύησε στη Φιλική Εταιρεία τους αρματολούς του Ζυγού και αρκετούς διακεκριμένους Μεσολογγίτες. Στις 5 Μαΐου 1821 ο οπλαρχηγός της περιοχής Δημήτριος Μακρής κατέλαβε τη σκάλα του Μαυρομματιού και αιφνιδίασε τουρκικό απόσπασμα που μετέφερε χρήματα φορολογιών από τη Ναύπακτο προς την Κωνσταντινούπολη. Λίγες μέρες αργότερα έφθασαν στο Μ. οι άντρες του Μακρή και μετά από συνεννόηση με τους προκρίτους της πόλης (Παλαμά, Καψάλη, Τρικούπη, Ραζηκώτσικα, Γουλιμή, Δεληγιώργη, Στάικο κλπ.) κήρυξαν την επανάσταση και στη δυτική Ελλάδα. Η αντίδραση των Τούρκων υπήρξε άμεση. Ύστερα από την καταστροφή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου στο Πέτα, 10.000 άντρες, υπό την καθοδήγηση των Ομέρ Βρυώνη και Κιουταχή, απέκλεισαν το Μ. από την ξηρά, προσπαθώντας να εξουδετερώσουν έτσι το βασικό επαναστατικό κέντρο της δυτικής Ελλάδας, όπου στο μεταξύ (1822) είχε συγκροτηθεί Γερουσία, καθώς και υπολογίσιμες επαναστατικές δυνάμεις (Μεσολογγίτες, Φιλέλληνες, Σουλιώτες). Η πολιορκία ήταν στενή και από τη ξηρά και από τη θάλασσα, μετά ιδίως από τον ναυτικό αποκλεισμό του Γιουσούφ πασά της Πάτρας. Οι πολιορκούμενοι οδηγήθηκαν σε κατάσταση πλήρους απόγνωσης, αλλά εξοικονόμησαν χρόνο, πραγματοποιώντας παρελκυστικές διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους. Τελικά στις 8 Νοεμβρίου 7 υδραίικα πλοία, αφού κατάφεραν να διασπάσουν τον αποκλεισμό από τη θάλασσα, μετέφεραν ενισχύσεις και πολεμοφόδια και παρείχαν τη δυνατότητα στους Έλληνες να διακόψουν τις διαπραγματεύσεις και να εξακολουθήσουν την άμυνα. Η πολιορκία συνεχίστηκε, αλλά οι συνεχείς έξοδοι των πολιορκημένων, οι οποίες προκάλεσαν σοβαρές απώλειες στους Οθωμανούς, οδήγησαν τους ηγέτες των πολιορκητών στην απόφαση να λύσουν την πολιορκία και να αποσυρθούν. Πριν όμως οδηγηθούν στην οριστική εκτέλεση αυτής της απόφασης, επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά τα ξημερώματα των Χριστουγέννων του 1822. Η επίθεση ωστόσο δεν πέτυχε, επειδή οι πολιορκούμενοι, που είχαν ειδοποιηθεί από τον Έλληνα ακόλουθο του Βρυώνη Γούναρη, είχαν προετοιμαστεί και απέκρουσαν τους πολιορκητές, γεγονός που υποχρέωσε τους Τούρκους να εγκαταλείψουν εσπευσμένα τις θέσεις τους και να αποσυρθούν στην Πρέβεζα (31 Δεκεμβρίου 1822). Κάτω από αυτές τις συνθήκες έληξε η πρώτη απόπειρα πολιορκίας του Μ. Στις 2 Ιανουαρίου 1823 έφτασε στο Μ. ο λόρδος Βύρων, διαχέοντας με την παρουσία του ενθουσιασμό στους κατοίκους. Πρώτη κίνηση του Άγγλου φιλέλληνα ήταν η συγκρότηση ενός στρατιωτικού σώματος 500 Σουλιωτών. Στις αρχές Αυγούστου ο Μάρκος Μπότσαρης εγκατέλειψε το ορμητήριό του στο Μ. και επιτέθηκε στους Τούρκους στο Κεφαλόβρυσο του Καρπενησιού (5 Αυγούστου), όπου, αν και τους νίκησε, ο ίδιος τραυματίστηκε θανάσιμα. Η σορός του μεταφέρθηκε στο Μ. και ετάφη με τιμές και απόλυτη θλίψη. Σε σύντομο χρονικό διάστημα η πόλη στερήθηκε έναν ακόμη ηγέτη της, αφού το Πάσχα του 1824 (7 Απριλίου) πέθανε και ο λόρδος Βύρων από πνευμονία. Οι υπερασπιστές του M., μετά τον θρήνο για την απώλεια του μεγάλου φιλέλληνα, ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν και πάλι τους Τούρκους, οι οποίοι, μετά την ήττα τους στο Κεφαλόβρυσο, είχαν προετοιμαστεί για νέα, συστηματικότερη πολιορκία του Μ. Στο μεταξύ στην πόλη είχε αρχίσει να λειτουργεί, από τον Ιανουάριο του 1824, το δημοσιογραφικό όργανο της επαναστατημένης Ελλάδας, τα τετράγλωσσα Ελληνικά Χρονικά, που συνιστούν μία από τις αφετηρίες της ελλαδικής δημοσιογραφίας, με διευθυντή και συντάκτη τον Ελβετό φιλέλληνα Γιόχαν Γιάκομπ Μάγερ. Στις 15 Απριλίου 1825 έφτασαν και στρατοπέδευσαν μπροστά στο Μ. 30.000 Τούρκοι μαχητές, με αρχηγό τον Κιουταχή Μεχμέτ (Ρεσίτ πασά), ενώ την ίδια στιγμή στο εσωτερικό της πόλης βρίσκονταν περίπου 4.000 άντρες (από τους oποίους οι χίλιοι σε προχωρημένη ηλικία) και 12.000 γυναικόπαιδα. Οι λεπτομέρειες αυτής της δεύτερης πολιορκίας του Μ. έγιναν γνωστές από τις ειδήσεις της εφημερίδας του Μάγερ, η οποία εκδιδόταν σχεδόν τακτικότατα μέχρι τις 20 Φεβρουαρίου 1826, πενήντα δηλαδή μέρες πριν από την Έξοδο. Η διακοπή της κυκλοφορίας των Ελληνικών Χρονικών πραγματοποιήθηκε, όταν εχθρική βόμβα γκρέμισε το τυπογραφείο τους, οπότε όλο το προσωπικό παρατάχθηκε στους προμαχώνες. Λίγο πριν ξεκινήσει τον βομβαρδισμό της πόλης, ο Κιουταχής πρότεινε με διαπραγματεύσεις την παράδοσή της. Αφού όμως οι τουρκικές προτάσεις απερρίφθησαν, το Μ. αποκλείστηκε και διά θαλάσσης από τον στόλο του Χοσρέφ και του Γιουσούφ πασά· ο τελευταίος μάλιστα κατόρθωσε να προσπελάσει και τη λιμνοθάλασσα. Οι πολιορκητές άρχισαν τις εφόδους, αλλά οι πολιορκούμενοι αμύνονταν με επιτυχία, επιδιορθώνοντας τους προμαχώνες και διενεργώντας αλλεπάλληλες εξόδους. Στις 3 Ιουλίου η δύναμη του στόλου αυξήθηκε με την άφιξη σαράντα ελληνικών πλοίων, τα οποία τελούσαν υπό την αρχηγία των Μιαούλη και Σαχτούρη. Για ένα μικρό χρονικό διάστημα, κατά το οποίο διεκόπη ο ναυτικός αποκλεισμός (ο ελληνικός στόλος ασχολήθηκε με την καταδίωξη του τουρκικού έως τη Μάνη), η πόλη ανεφοδιάστηκε με τρόφιμα και στρατιωτικό υλικό, ενώ το ηθικό των πολιορκημένων ανέκαμψε. Στο μεταξύ εισήλθαν στην πόλη (7 Αυγούστου) ενισχύσεις Σουλιωτών του Κίτσου Τζαβέλα, πλαισιώνοντας την αποδεκατισμένη φρουρά. Στο τουρκικό στρατόπεδο, μολονότι και εκεί οι απώλειες ήταν σημαντικές, ο Κιουταχής, που σε περίπτωση αποτυχίας του είχε απειληθεί από τον σουλτάνο με αποκεφαλισμό, αποφάσισε τη συνέχιση της πολιορκίας. Η κατάσταση μεταβλήθηκε, όταν στα τέλη του 1825 κατέφθασε στο εχθρικό στρατόπεδο ο Ιμπραήμ με αξιόλογες στρατιωτικές δυνάμεις (πάνω από 15.000 Αιγυπτίους). Ο Χοσρέφ επανέλαβε τον αποκλεισμό, αλλά ο Μιαούλης κατάφερε να επανεφοδιάσει το Μ. με όπλα και τρόφιμα. Η πίεση κατέστη αφόρητη, μετά την αποχώρηση του ελληνικού στόλου και τον συστηματικό κανονιοβολισμό του Μ. από το πυροβολικό του Ιμπραήμ (2.000 βόμβες το εικοσιτετράωρο). Στις 15 Φεβρουαρίου οι πολιορκητές διενήργησαν δύο εφόδους, οι οποίες, αν και κατέληξαν σε αποτυχία, προκάλεσαν σοβαρές απώλειες και στις δύο πλευρές. Οι Τούρκοι κυρίευσαν το Βασιλάδι, του οποίου οι κάτοικοι κατέφυγαν στο M., επιτείνοντας με τη μετακίνησή τους το επισιτιστικό πρόβλημα της πόλης. Ύστερα από μερικές ανεπιτυχείς επιχειρήσεις των Οθωμανών εναντίον της Κλείσοβας, ο Ιμπραήμ επεδίωξε να εξαντλήσει τους πολιορκημένους με αποκοπή όλων των οδών επικοινωνίας και εφοδιασμού. Ο Μιαούλης, μολονότι κατέβαλλε αξιότιμες προσπάθειες, δεν κατάφερε να λύσει και αυτή τη φορά τον αποκλεισμό και η φρουρά εξαναγκάστηκε να σιτίζεται με σκυλιά, γάτες και ποντίκια, προκειμένου να αποφύγει τον θάνατο από την πείνα. Οι δυσβάσταχτες πλέον συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων (λιμός, αρρώστιες κλπ.) καθώς και η νέα αποτυχία του Μιαούλη να προσεγγίσει το Μ. δημιούργησαν απελπιστική κατάσταση μεταξύ των πολιορκημένων, οι οποίοι δεν έβλεπαν πια άλλη λύση από την έξοδο. Έτσι, τη νύχτα της 10ης Απριλίου 1826 οργάνωσαν τις δυνάμεις τους σε τρία σώματα, υπό την αρχηγία των Νότη Μπότσαρη, Δημήτριου Μακρή και Κίτσου Τζαβέλα· στο μέσο του τριγώνου, που θα σχημάτιζαν αυτές οι δυνάμεις, τοποθετήθηκαν τα γυναικόπαιδα. Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, αν και ανέλαβε να επιτεθεί από τις πλαγιές του Ζυγού, ελπίζοντας να δημιουργήσει αντιπερισπασμό στους πολιορκητές, τελικά δεν κατόρθωσε να υλοποιήσει την υπόσχεσή του, αφού ο Ιμπραήμ πληροφορήθηκε τα σχέδια των πολιορκημένων από αυτόμολο Βούλγαρο. Επομένως, όταν η ογκώδης μάζα των Ελλήνων ξεκίνησε στις δύο μετά τα μεσάνυχτα την Έξοδο, με αρχηγό τον Μεσολογγίτη Αθανάσιο Ραζηκώτσικα, οι άντρες του Ιμπραήμ και του Κιουταχή ήταν προετοιμασμένοι και οι ντάπιες που είχαν οριστεί ως περάσματα των Μεσολογγιτών είχαν αποκλειστεί. Ο αιφνιδιασμός του Ιμπραήμ προκάλεσε μεγάλη σύγχυση στην ελληνική πλευρά και ο άνισος αγώνας, που επακολούθησε, απέβη συντριπτικός για τους Έλληνες. Η πρωτοπορία, ωστόσο, του σώματος της εξόδου προχώρησε, διασχίζοντας τις τουρκικές τάξεις και φθάνοντας αποδεκατισμένη στις πλαγιές του Ζυγού και από εκεί στην Άμφισσα. Όσοι είχαν μείνει πίσω, αναγκάστηκαν να αγωνιστούν σε φονικές οδομαχίες. Μεταξύ εκείνων που ξέφυγαν (1.300 μαχητές και περίπου εκατό γυναικόπαιδα) ήταν οι Νότης Μπότσαρης, Δημήτριος Μακρής, Κίτσος Τζαβέλας, Χρίστος Φωτομάρας κ.ά. Ανάμεσα στο πλήθος που επέστρεψε και σφαγιάστηκε μέσα στην πόλη βρίσκονταν ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ (ο εκκλησιαστικός ηγέτης των πολιορκημένων), ο Γιάκομπ Μάγερ, ο Μιχαήλ Κοκίνης και όσοι ανατινάχτηκαν μαζί με τον Χρίστο Καψάλη στις πυριτιδαποθήκες. Υπολογίζεται ότι εκείνη την ημέρα –Κυριακή των Βαΐων– πυρπολήθηκαν 2.000 άνθρωποι, άλλοι 3.000 σκοτώθηκαν από τους Τούρκους και περίπου 1.000 αιχμαλωτίστηκαν. Η Έξοδος του Μ., αν εξαιρέσει κανείς τον αριθμό των θυμάτων της, επέδρασε θετικά στην εξέλιξη του ελληνικού απελευθερωτικού πολέμου. Στη Γαλλία, στην Ελβετία, στη Γερμανία, στην Αγγλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες σημειώθηκαν εκδηλώσεις συμπάθειας και φιλελληνισμού. Οι περισσότερες εξ αυτών στρέφονταν εναντίον των Ευρωπαίων ηγεμόνων που είχαν εγκαταλείψει αβοήθητους τους επαναστάτες, ενώ άλλες εκφράστηκαν με τη μορφή διακηρύξεων και εκκλήσεων για ενεργότερη συμμετοχή στον πόλεμο. Δεν έλειψε βέβαια και η έκδοση ποιημάτων, θεατρικών έργων, άρθρων, λόγων, εράνων και λοιπών διπλωματικών ενεργειών. Το Μ. παρέμεινε υπό την τουρκική κυριαρχία για περίπου 3 χρόνια, ενώ στις 2 Μαΐου 1829 η πόλη παραδόθηκε με συνθήκη στους Έλληνες. Η εκμετάλλευση της μεγάλης λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου βασίζεται στην ιχθυοπαραγωγή και στις αλυκές. Τα «Ελληνικά Χρονικά», που κυκλοφορούσε στο Μεσολόγγι ο Ελβετός φιλέλληνας Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ, από την 1η Ιανουαρίου 1824 έως τις 28 Φεβρουαρίου 1826, αποτελούν μια από τις καλύτερες πηγές πληροφοριών για τα γεγονότα εκείνης της περιόδου. Η ιστορική τάπια του Φραγκλίνου στο Μεσολόγγι. Το άγαλμα του λόρδου Βύρωνα (Μπάιρον), στο Μεσολόγγι. Το ηρώο των φιλελλήνων στο Μεσολόγγι. Η οικία Τρικούπη στο Μεσολόγγι. Το σπίτι του Κωστή Παλαμά στο Μεσολόγγι, όπου έζησε τα παιδικά του χρόνια. Το Μεσολόγγι είναι ταυτόσημο με το 1821. Το δράμα, η θυσία και ο ηρωισμός των πολιορκημένων υπήρξαν από τις συγκλονιστικότερες στιγμές της νεότερης ελληνικής ιστορίας και έχουν εμπνεύσει πολλές σελίδες της λογοτεχνίας μας. Στη φωτογραφία, τμήμα του ηρώου. Το Μεσολόγγι, πρωτεύουσα του νομού Αιτωλοακαρνανίας, είναι χτισμένο σε έναν προσχωσιγενή βραχίονα, που χωρίζει τη λιμνοθάλασσά του από τη λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας.